استان سمنان سرزمین شگفت انگیز
ویژگی های جمعیتی استان سمنان :
استان سمنان با مساحت ۹۷۴۹۱ کیلومتر مربع هفتمین استان پهناور کشور با جمعیتی برابر ۶۳۶۰۰۰ نفر می باشد. این استان از نظر وسعت ۴ برابر استان تهران است استان سمنان هم اکنون دارای هشت شهرستان است که عبارتند از : سمنان ، شاهرود ، دامغان ، گرمسار ، مهدیشهر ، آرادان ، میامی و سرخه که از شمال به استان های خراسان شمالي، گلستان و مازندران و از جنوب به استان هاي يزد و اصفهان از مشرق به استان خراسان رضوي و از مغرب به استان هاي تهران و قم محدود است.
استان سمنان در دوران باستان بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده گانه اوستایی بود.برخی از دانشمندان این ایالت را گيلان فعلي مي دانند ولي قدر مسلم اين که ورن يا ورنه متشکل از صفحات جنوبي البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار, دماوند، فيروزکوه، شهميرزاد، لاسگرد، ده نمک و آهوان، قوشه، ويمه و نقاط کوهستاني مازندران بوده است
مهمترین اقوام ساکن در استان سمنان علاوه بر فارس‌ها، ترک‌ها (گروه‌های ایلی اصانلو، پازوکی، نفر، باصری، قشقایی و ...)، عرب‌ها (عرب عامری، عرب معصومی، عرب سرهنگی، عرب درازي، کتي، سيدهاي طباطبايي و ...)، طبري‌ها (اليکايي يا علي‌کايي)، لرها (هداوند)، کردها و گيلک‌ها مي‌باشند.
از میان اقوام مستقر در استان سمنان، سنگسری‌ها، پروری‌ها و افتری‌ها و نمونه‌هایی از این قبیل، اقوام بومی استان می‌باشند که از گذشته‌های دور (قبل از اسلام) به اين سرزمين آمده و در آن ساکن شده‌اند. گروهي ديگر همچون ايل‌ها و طوايف اليکايي، اصانلو، هداوند، عرب درازي و کتي گروه‌هايي هستند که در زمان فرمانروايي حکام و سلاطين به منظور ايجاد سدي براي شرق و نواحي جنوب کشور از تجاوزات مکرر سواران ترکمن، به اين ناحيه کوچ داده شده‌اند.
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ جمعیت این استان ۶۳۱۲۱۸ نفر بوده و جالب توجه این که این استان پهناور، کمتر از یک درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است .
ویژگی های اقلیمی استان سمنان :
آب و هوای استان سمنان، به طور کلی تحت تأثیر جریان‌های هوایی گرم و خشک دشت کویر قرار دارد ولی عواملی چون دوری از دريا، جهت و امتداد کوه‌ها، ارتفاع مکان و وزش بادها نيز در آب و هواي اين استان مؤثر مي‌باشند. در اين استان سه نوع آب و هوا را مي‌توان مشخص کرد:
* قسمت شمالی استان شامل شاهرود، دامغان، مهدیشهر (سنگسر) و شهمیرزاد دارای آب و هوای نسبتاً سرد و خشک در زمستان و معتدل در تابستان می‌باشد.
* قسمت جنوبی استان شامل گرمسار و جنوب شهرستان سمنان، آب و هوای کویری و نسبتاً گرم و خشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان دارد.
* شمال شرقی استان سمنان (دشت میامی و حسین‌آباد کالپوش) دارای آب و هوای نسبتاً سرد و مرطوب در زمستان و معتدل و مرطوب در تابستان است.
میانگین درجه حرارت سالانه شهر سمنان ۸/۱۷، شاهرود ۱/۱۴ و گرمسار ۵/۱۷ درجه سانتى‌گراد است. با توجه به این ارقام، سردترین شهر شاهرود و سپس دامغان و گرم‌ترین شهر، سمنان و سپس گرمسار است. میانگین حداکثر مطلق درجه حرارت در ماه‌هاى تیر و مرداد که گرم‌ترین ماه‌هاى سال در استان سمنان است، به ۲۵ درجه سانتى‌گراد و میانگین حداقل درجه حرارت در ماه‌هاى دى و بهمن که سردترين ماه‌هاى سال استان است به ۱۱- درجه سانتى‌گراد مى‌رسد. همچنين اختلاف حداکثر مطلق درجه حرارت بين گرم‌ترين و سردترين ماه‌هاى سال به ۳۱ درجه سانتى‌گراد مى‌رسد.
در استان سمنان، نزولات جوى بسیار کم و غالباً به صورت باران و در فصول سرد سال می‌بارد که میزان آن به طور متوسط به ۱۴۵ میلى‌‌متر در سال مى‌رسد. با توجه به این که میزان رطوبت نسبى با بارندگى نسبت مستقیم دارد، لذا میزان رطوبت از غرب به شرق استان و از جنوب به شمال افزایش مى‌یابد. به طورى که درصد رطوبت نسبى در شاهرود ۴۹ و در گرمسار ۴۰ درصد است. شاهرود در میان شهرستان‌هاى استان شاهرود با ۱/۱۶۱ ميلىمتر بارش سالانه بيشترين و دامغان با ۲/۱۲۰ ميلىمتر کمترين ميزان بارندگى را دارند. همچنين متوسط تعداد روزهاي يخبندان در طول سال در حدود ۴۸ روز مي‌باشد.
کوه های استان سمنان :
استان سمنان در دامنه های جنوبی سلسله جبال البرز قرار گرفته که به تدریج از شمال به جنوب از ارتفاع آن کاسته شده و به کویر نمک منتهی می گردد و مهمترین آن عبارتند از :
۱- رشته کوه‌های البرز با ارتفاع متوسط ۳۲۰۰ متر که چون حصاری این منطقه را از استان مازندران جدا می‌‌سازد و قله معروف آن «نیزوا» در شمال مزرعه اورپلنگ و شمال غربی شهمیرزاد واقع شده است.
۲- رشته کوه البرز در شاهرود، این قسمت از البرز منبع اصلی رودها و قنات‌های این منطقه می‌باشد. در قسمت جنوبی این رشته اصلی، کوه‌های کم‌ارتفاع موازی با رشته اصلی کشيده شده که آنها نيز با نزديک شدن به دشت کوير (=کوير مرکزي)، کم‌ارتفاع‌تر مي‌شوند. مهم‌ترين قله‌هاي اين ارتفاعات قله خوش ييلاق با ارتفاع ۲۸۰۲ متر، قله خياشک با ارتفاع ۲۶۷۰ متر و قله ابر با ارتفاع ۲۶۳۰ متر مي‌باشند.
۳- در شمال دامغان رشته کوه‌هایی به نام سفیدکوه قرار گرفته که تا شاهکوه امتداد دارند. در حدّ فاصل بین دامغان و سمنان شاخه‌ای از سفیدکوه جدا شده به طرف کویر نمک امتداد می‌یابد که کوه‌های آن سلطان شاهرخ و پنجکوه می‌باشند.
۴- کوه‌های شمال گرمسار که رودخانه حبله‌رود آن را بریده و به دو قسمت تقسیم کرده است. این کوه‌ها مانند حصاری در شمال شهر گرمسار قرار گرفته است. مهمترین ارتفاعات آن سوُلَک، سَرحُر و کَلَرز می‌باشد.
رودخانه های استان سمنان :
رودهای استان سمنان از دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز سرچشمه گرفته و اغلب به دشت کویر می‌ریزند. جهت جریان این رودها از شمال به جنوب می‌باشد. این رودها در سرچشمه معمولاً آب شیرين و گوارا دارند ولي با عبور از نمک‌زارها و زمين‌هاي گچي، شور شده و داراي املاح زيادي مي‌شوند. طول اين رودها معمولاً کوتاه است زيرا که فاصله ميان کوهستان تا دشت کم است.
رودخانه سفیدرود :
رودخانه سفیدرود یکی از سرشاخه‌های رود تجن است که از چند رودخانه فرعی تشکیل شده و به طرف شمال شرق جریان می‌یابد. آبراهه‌های اصلی تشکيل دهنده سفيدرود عبارتند از آبرود، سياه رودبار، تويسن دره و آبراهه شلي. رودخانه سفيدرود پس از پيوستن به اين آبراهه‌ها، توان آبي قابل توجهي پيدا مي‌کند که پس از آبياري مزارع حاشيه رودخانه، به طرف تجن جاري مي‌شود.
رودخانه تاش (شاهرود):
این رودخانه از کانون‌های آبگیر شاهکوه و شاهوار حدّفاصل تاش و مُجن سرچشمه گرفته و دارای ویژگی‌های رودهای فصلی است. این رود پس از دریافت چندين شاخه فرعي در ناحيه کوهستاني و پس از مشروب کردن اراضي پشت بسطام و زيراستاق، به سوي کوير نمک مي‌رود. گذرگاه سابق اين رود از داخل شهر بوده ولي در حال حاضر از سمت شرقي شهر عبور مي‌کند.
رودخانه کال‌شور:
این رودخانه از کوه‌های شمال شرقی میامی (کوه چاه بید) سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از شمال میامی از زیر پل ابریشم وارد کویر مي‌گردد.
رودخانه چشمه علی:
این رود از دره‌های جنوبی شاهکوه گرگان سرچشمه گرفته و به دشت کویر منتهی می‌شود.
خشکرود دریان:
این رود از ارتفاعات شمالی قوشه سرچشمه می‌گیرد و از کنار روستای آمروان عبور کرده و به دشت کویر وارد می‌شود.
رودخانه گل رودبار:
این رودخانه از ارتفاعات شمال شهمیرزاد سرچشمه گرفته و در نزدیکی شهرستان مهدیشهر با دریافت شعبه‌های ده صوفیان و شهمیرزاد حوضه وسیعی را مشروب مي‌سازد. در شمال روستاي درجزين، شعبات ديگري به آن پيوسته و پس از گذشتن از غرب سمنان به دشت کوير منتهي مي‌گردد. حاشيه‌هاي بالادست اين رودخانه در بهار و تابستان به عنوان گردشگاه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
رودخانه حبله‌رود:
حبله‌رود پرآب‌ترین رودخانه جنوب البرز در استان سمنان و از رودخانه‌های دائمی استان به طول ۲۴۰ کیلومتر می‌باشد که از دامنه کوه‌های سایو و شاه محمد قله و هما در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی شهرستان فیروزکوه در استان تهران سرچشمه مي‌گيرد و به نام رودخانه گورسفيد به سوي دامنه شمالي کوه ماراب جاري مي‌گردد بنابراين حوضه آبريز اصلي آن در خارج از استان سمنان واقع شده است. اين رود منبع اصلي آب کشاورزي شهرستان گرمسار بوده و تأثير مهمي در اقتصاد و آباداني منطقه دارد. حبله‌رود پس از آبياري گرمسار، به دشت کوير منتهي مي‌شود. اين رود داراي شاخه‌هاي شور و شيرين متعددي است. از شعبات مهم اين رود نم‌رود و رشيد سلطان است که اولي داراي آب شيرين و دومي داراي آب شور است. بيش از نيمي از آب حبله‌رود توسط نم‌رود تأمين مي‌شود.
رودخانه ایوانکی:
این رود در فصول بارندگی سیلاب‌های جمع شده را به دشت کویر می‌رساند.
رودخانه احمدآباد:
این رودخانه در ۹۰ کیلومتری بیارجمند در پشت روستای احمدآباد جریان دارد. منبع آب آن چشمه‌های گسترده‌ای است که در کف بستر می‌جوشند. این رودخانه در زمین‌هاي کم‌شيب جريان دارد که دشتي از ماسه‌هاي روان آن را دربر گرفته‌اند. عمق اين رودخانه در بعضي از نقاط به حدود ۲ متر مي‌رسد و در بعضي از نقاط مسير جريان به صورت آبشار ديده مي‌شود. در کف بستر رودخانه گياهان آبزي به چشم مي‌خورند.
سایر رودهای استان سمنان عبارتند از: نی‌آباد، مجن، دامغان‌رود، مسیل فیخار، مسیل تویه‌دروار، مسیل امامزاده عبدالله و تنگه ایج، مسیل زیان (زيوان)، مسيل سرخه، مسيل آبگرم، مسيل زردتول.
غارهای استان سمنان :
غار دربند:
غار دربند در منطقه نمونه گردشگری دربند شهرستان مهدیشهر در فاصله ۱ کیلومتری میدان ولایت در شمال شهرستان مهدیشهر قرار دارد. دهانه غار در کمرکش کوه سنگی زیبایی رو به مشرق قرار گرفته و دره وسيع و سرسبز دربند در زير آن گسترده شده است. وروديِ غار به عرض ۷۵/۲ متر و ارتفاع آن ۳۵/۱ متر است و روي پله‌اي به ارتفاع ۵/۲ متر قرار دارد. جلوي دهانه غار مسطحه نسبتاً بزرگي است که با سنگ‌چين دهانه آن را بسته‌اند و در موقع نبودن خطر از آن استفاده مي‌کرده‌اند. پس از عبور از دهانه دالاني به طول ۲۴ و عرض ۳ متر ديده مي‌شود و مانند گلو، بين دهانه و تالار غار قرار گرفته است. انتهاي گلو به تدريج کوتاه شده تا اين که به دهانه‌اي به به ارتفاع ۸۰ سانتي‌متر مي‌رسد. بنابراين تنها دليل وجود آثار و استخوان حيوانات بزرگ از قبيل اسب و گاو و ... در داخل غار اين است که به وسيله حيوانات درنده به آنجا کشانيده شده‌اند. در کنار دهانه، آثار سنگ‌چين محكمي به چشم مي‌خورد كه قسمتي از آن ريزش كرده است. اين سنگ‌چين به منظور مسدود ساختن شكافي است كه از كنار دهانه به داخل غار راه دارد و ساكنان و پناهندگان غار براي جلوگيري از نفوذ دشمنان آن را بسته‌اند. پس از گذشتن از دهانه مذكور، محوطه داخلي غار ديده مي‌شود كه نسبتاً ساده و بدون پيچ و خم است. فضاي غار به صورت تالار تقريباً بيضي شكل است به طول ۹۱ متر و عريض‌ترين قسمت آن ۳۶ متر و بلندترين نقطه سقف آن به ۲۰ متر مي‌رسد. ساختمان غار از نظر زمين‌شناسي مربوط به دوران سوم و از نوع سنگ‌هاي رسوبي است كه به مقدار فراوان آهك و املاح دارد و از اين رو سراسر آن پوشيده از ستون‌هاي بزرگ و زيباي استالاگميت بوده و از نظر دكوراسيون يكي از زيباترين و تماشايي‌ترين غارهاي ايران است و مي‌توان بلندترين ستون استالاگميت را كه تاكنون در غارهاي ايران مشاهده شده در آنجا ديد. اين ستون به ارتفاع ۱۲ متر و قطر متوسط ۸۵/۲ متر مي‌باشد كه به طرز سحرآميزي در وسط غار بالا رفته است. متأسفانه كمتر نقطه‌اي در اين غار مي‌توان يافت كه به ضربِ آلاتِ برنده و يا رنگ و ذغال و ... كنده و منقش نشده باشد. پيكره زيباي ستون‌ها تماماً با مساحي و يادبود بينندگان آلوده شده و به طور چشمگيري از جلوه و زيبايي آنها كاسته شده است. ستون‌هاي عظيم و سنگين و تخته سنگ‌هاي بزرگ كه در گوشه و كنار غار پراكنده است حكايت از زمين‌لرزه‌هاي سهمناك گذشته‌هاي دور دارد. كف غار سنگلاخ و داراي پستي و بلندي‌هاي زياد است و در اثر رطوبت هوا قسمت زيادي از آن را گِل لغزنده‌اي پوشانيده كه عبور از آن بي‌خطر نيست. از ديدني‌هاي اين غار، حوضچه آب صاف و كوچكي است كه آب آن از نظر آشاميدني مناسب نيست و به مقدار زيادي املاح دارد. هواي غار نسبتاً خنك مي‌باشد و در قسمت انتهايي به ۱۵ درجه سانتي‌گراد مي‌رسد و به طور متوسط ۱۰ درجه با هواي بيرون اختلاف حرارت دارد.
غار شیر بند در حدود ۱۲ کیلومتری شمال شرق دامغان در روستای جزن قرار دارد. این غار یکی از زیباترین غارهای ایران است که حدود ۸۰۰ متر طول دارد. دهانه غار شير بند در کمرکش کوهي صخره‌اي که از بستر رودخانه ۵۰ متر ارتفاع دارد قرار گرفته است. داخل اين غار که در يک رشته فلات آهکي قرار گرفته، قنديل و ستون‌هاي زيباي آهکي به رنگ و اندازه‌هاي مختلف از سقف غار آويزان است. زمين‌شناسان قدمت سنگ‌ها و ستون‌هاي اين كوه و غار را به ۱۵۰ تا ۱۹۰ ميليون سال قبل نسبت مي‌دهند. در ديواره‌هاي غار در اثر رسوب كربنات كلسيم محلول در آب، اشكال سفيد و بسيار زيبايي همانند گچبري‌هاي كاخ‌ها و منازل به صورت گُلِ كلمي و اجتماع بلورهاي سوزني شكل مناظر جالب توجه و زيبايي را به وجود آورده است. دهانه ورودي غار حدود ۱ متر ارتفاع دارد به طوري كه براي ورود بايد چهار دست و پا وارد شد. بعضي از قسمت‌ها بسيار تنگ است و بايد از بين صخره سنگ‌هاي آهكي به صورت سينه‌خيز حركت كرد و بعضي از قسمت‌ها بسيار وسيع و با ارتفاعي حدود ۳۰ تا ۴۰ متر است. هواي داخل غار خنك و مرطوب و بسيار ساكن و در قسمت‌هاي تحتاني غار مقدار اكسيژن كمتر است. سقف و كف غار آهكي بوده و بر اثر گذشت زمان و فرسايش، در سقف‌ها و ديواره‌ها، قنديل‌هاي بسيار بزرگ و زيبايي تشكيل شده كه منظره منحصر به فردي در غار به وجود آورده است. قسمت‌هاي داخلي غار وسيع‌تر شده و به چند شاخه تقسيم مي‌شود. در برخي قسمت‌ها قنديل‌هاي زيبايي به چشم مي‌خورد كه از روي آنها آب روي زمين مي‌چكد. اين غار زيبا و شگفت‌انگيز بسياري از غارنوردان را به سوي خود جذب مي‌كند.
غار افتر :
این غار یکی از بزرگترین غارهای آهکی است. در این غار محصولات لبنی دامداران افتر که دوره ییلاق را در گورسفید، طارم، کلارخان، افتر و امامزاده عبدالله سپري مي‌کنند، نگهداري مي‌شود. ظرفيت اين غار حدود ۲ هزار جلد محصولات لبني است. طول اين غار ۳۰۲ متر و عرض آن حدود ۱۲ متر است و ارتفاع آن از ۴۰ سانتي‌متر تا ۵ متر متغير است. در اين غار گونه‌هاي جانوري مشاهده نمي‌شود ولي در دامنه بيرون غار، چند گونه گياهي بومي از خانواده گندميان، گون، کلاه ميرحسن، اسپند، اسپرس کوهي، زرشک و ... وجود دارد. اين غار از گذشته به عنوان يخچال طبيعي براي حفظ محصولات دامي مورد استفاده اهالي بوده و در بين اهالي به «مغار افتر» معروف است. وجود تخته سنگ‌هاي گچ و آهک، سکوهاي مناسبي براي قرار دادن پوست احشام فراهم کرده است.
غار نمکی:
غار نمکی که به غار نفت دره معروف است، در کوه اژدهای گرمسار واقع است و بر اثر سیلاب‌هاو شسته شدن صخره‌های نمکی به وجود آمده است. این غار بنا به نظر برخی زمین‌شناسان، در دوره دوم زمین‌شناسی به وجود آمده است و انواع استالاکتیت و استالاگميت در اين غار وجود دارد. هواي درون غار به لحاظ عبور از درون لايه‌هاي نمکي، بسيار تميز و سالم است و در فصل تابستان علي‌رغم گرماي هوا، داخل غار سرد است. در برخي از قسمت‌هاي غار ارتفاع از قدّ يک انسان معمولي کوتاه‌تر است. براي عبور از غار نياز به کفش مناسب و چراغ قوه مي‌باشد.
زبان در استان سمنان :
به دلیل این که مردم استان سمنان به گویش‌های مختلفی سخن می‌گویند، این استان به جزیره لهجه‌ها معروف است. زبان رسمی مردم استان سمنان مانند همه ایرانيان فارسي دري (پهلوي) است اما به لحاظ گستردگي و تحولات عوامل جغرافيايي، تاريخي و فرهنگي، از تعدد و تنوع گويش‌ها و لهجه‌هاي خاصي برخوردار است. گويش سمناني مرتبط با زبان‌هاي ماد و پارت است و لهجه‌هاي اطراف به ۵ دسته تقسيم مي‌شوند که عبارتند از سمناني، سنگسري، شهميرزادي، لاسجردي و سرخه‌اي که در اين ميان گويش سمناني از همه قديمي‌تر است و شناخت اصول و قواعد و نيز تهيه دستور صرف و نحو کامل، دقيق و صحيح آن کار بسيار دشواري است. گويش سمناني يکي از دسته زبان‌هاي ايراني غربي است که در ادوار باستان در بخش شمال غربي ايران رواج يافته و هم اکنون نيز در بين مردم شهر سمنان رايج است. اين گويش به سبب پيشينه تاريخي، قواعد دستوري ويژه و نفوذناپذيري در طول قرون گذشته از ديرباز در کانون توجه برخي پژوهشگران و زبان‌شناسان بوده است. اين گويش چنان با ساير گويش‌هاي ايراني تفاوت دارد که شايد بتوان بدون تحصيل و اطلاع قبلي تمام گويش‌هاي ايراني مانند مازندراني، يزدي، اصفهاني و ... را متوجه شد اما وقتي اهل سمنان به زبان خود سخن مي‌گويد، مطلقاً از آن چيزي دريافت نمي‌شود.
از آنجا که تلفظ کلمات در هر محله از شهر سمنان متفاوت می‌باشد، بنابراین تلفظ اهالی محله اسفنجان سمنان بنا به قدمت دیرینه آن محله، پایه کار آوانوشت اصطلاحات و مثل‌ها بین محققین قرار گرفته است که تفاوت‌های تلفظی واژه‌ها ناشی از تفاوت آوايي ميان محله‌هاست.
در شاهرود بومیان اصیل علاوه بر زبان فارسی، به گویش شاهرودی نیز سخن می‌گویند. گویش‌های دیگر شهرستان شاهرود مربوط به گروه‌هاي انساني مهاجر است. مهاجران آذري و ترک‌هاي منطقه کالپوش و روستاي اَبر، به زبان ترکي سخن مي‌گويند. بلوچ‌هاي منطقه کالپوش و کردهاي منطقه پل ابريشم نيز به گويش بلوچي، کردي و بجنوردي صحبت مي‌کنند ولي به زبان فارسي آشنايي کامل دارند. عرب‌هاي مهاجر خوزستان و کردهاي مهاجر عراقي نيز از زبان مادري خود در جمع خانواده بهره مي‌برند. آن دسته از مهاجران عرب که در سده‌هاي قبل به منطقه کوچ كرده‌اند، امروزه همگي تنها به زبان فارسي سخن مي‌گويند. بنابراين در هر يك از مناطق، اهالي زبان فارسي را به لهجه محلي خاص خود بيان مي‌كنند. بر اين اساس لهجه‌هاي مردمان شهرستانهاي شاهرود و ميامي و نقاطي مانند شهر كلاته خيج، مجن، بسطام، فرومد، طرود، بيارجمند، خوارتوران و ...، به راحتي قابل تشخيص است.
زبان مردم شهرستان دامغان نیز گونه‌ای از زبان اصیل فارسی است که با لهجه خراسانی پیوستگی دارد. این گویش در تمامی مناطق این شهرستان يکسان تکلم نمي‌شود. در مناطق شمالي شهرستان دامغان (به جز شهر دیباج)، به دلیل همجواری با استان مازندران با اندک تفاوت، مردم به لهجه مازندرانی سخن می‌گویند. روستاهای جنوبی حاشیه کویر (به جز روستای کوه زر)، تحت تأثير مناطق مرکزي ايران بوده و به فراواني لغات و واژه‌هاي آن مناطق را در تکلم آنان مي‌توان ديد. زبان روستاهاي شرقي دامغان به گويش شاهرودي نزديک است.
زبان و لهجه محلی متداول در بین گرمساری‌ها و آرادانی ها لهجه رازی است که با اندکی تفاوت، اهالی نواحی اطراف تهران، ری، شمیران و ورامین نيز به آن صحبت مي‌کنند اما ساکنان شهرها و روستاهاي مناطق کوهستاني البرز با لهجه‌اي آميخته از لهجه‌هاي رازي و مازندراني سخن مي‌گويند. از زبان‌هاي محلي ديگر شهرستان گرمسار مي‌توان به مواردي چون ترکي که اقوام اصانلو و پاژوک با آن صحبت مي‌کنند. زبان اصانلو شبيه ترکي زنجاني و زبان اقوام پازوکي شبيه تركي آذربايجاني است. اقوام اليكايي نيز به زبان محلي مخصوص خود تكلم مي‌كنند.
زبان سنگسری نیز عضوی از شاخه زبان‌های شمال غربی ایران است که خود شاخه‌ای از زبان‌های هند و ایرانی است. دکتر معین معتقد است که لهجه سنگسري رابطه نزديکي با لهجه لاسجردي دارد. اهالي اين منطقه زبان فارسي را نيز به خوبي تکلم مي‌کنند ولي در بين خود ترجيح مي‌دهند که با لهجه سنگسري صحبت کنند. لهجه مردم شهر درجزين نيز بيشتر با زبان سنگسري قرابت دارد. در نواحي شمالي شهرستان مهديشهر مناطقي چون شهميرزاد و روستاهاي اين بخش مانند (فولاد محله، چاشم و ...)، به دليل مجاورت به استان مازندران با اندک تغييري به لهجه مازندراني سخن مي‌گويند.